Ciekawostki o koniach: zmysły konia

Przez tysiące lat istnienia jedyną obroną koni była nieustanna świadomość otoczenia oraz wykrywanie drapieżników i zagrożeń na tyle wcześnie, aby mogły uciec w bezpieczne miejsce.

Aby przetrwać w świecie pełnym niebezpieczeństw nauczyły się wykorzystywać język ciała do komunikacji z innymi osobnikami w stadzie, a ich zmysły wyostrzyły się, żeby jak najbardziej zwiększyć ich szanse na przeżycie.

Wzrok, węch, smak, słuch i dotyk - ciągłe doskonalenie tych pięciu zmysłów odegrało kluczową rolę w pomyślnej ewolucji i przetrwaniu gatunku.

Niejednokrotnie, gdy w naszym mniemaniu koń zachowuje się dziwnie, nieadekwatnie do sytuacji, płochliwie jest to spowodowane tym, że jest on świadomy dodatkowego czynnika w środowisku, którego człowiek nawet nie jest w stanie zaobserwować.

Wiedza na temat różnic w doświadczaniu świata istniejąca pomiędzy końmi a ludźmi może wpłynąć na lepsze poznanie i zrozumienie zwierzęcia, a tym samym bardziej satysfakcjonującą współpracę oraz pogłębienie więzi emocjonalnej.

Wzrok:

1. Oczy koni, tak samo jak u innych zwierząt roślinożernych żyjących na otwartych przestrzeniach i narażonych na atak drapieżników, ustawione są bocznie. Dzięki temu ich pole widzenia wynosi prawie 360 stopni, a tym samym jest znacznie większe, niż w przypadku człowieka i pozwala na panoramiczny obraz świata.
2. Obszar około 90-120 cm bezpośrednio przed koniem i za jego głową to tzw.: "martwe pola" - obszary, których nie jest w stanie dostrzec. W pewnym momencie pokonywania przeszkody wchodzi ona w obszar całkowicie niewidoczny dla konia, dlatego jej bezpieczne pokonanie niejednokrotnie uzależnione jest od zaufania zwierzęcia do człowieka. Nieodpowiednie zachowanie jeźdźca skutkujące niepewnością konia może doprowadzić między innymi do jego zatrzymania w celu uniknięcia przeszkody.
3. Bardzo duże siatkówki oczu oraz tzw.: smuga wzrokowa - obszar o największej gęstości komórek nerwowych odbierających informacje wizualne, a tym samym odpowiedzialny za najostrzejszy wzrok sprawiają, że koń ma doskonałe widzenie peryferyjne (obwodowe) stanowiące genetycznie zaprogramowany mechanizm przetrwania. Obiekty wchodzące w ten obszar są bardzo ostrymi, wyraźnymi obrazami a taki sposób widzenia umożliwia nieustanne monitorowanie otoczenia w celu poszukiwania zagrożenia. Ponadto widzenie obwodowe oraz wiele wyspecjalizowanych receptorów na siatkówce pozwala koniom bez problemu wychwytywać ruchy, które dla człowieka są niewielkie, ledwo dostrzegalne, a wierzchowca stawiają w stanie gotowości do natychmiastowej ucieczki.
4. Konie posiadają zdolność widzenia jednoocznego (monokularnego) powodującego, że obszar w polu widzenia prawego oka jest postrzegany i przetwarzany przez mózg oddzielnie od obszaru w polu widzenia lewego oka. Efektem ubocznym tej zdolności jest postrzeganie znanych obiektów tak, jakby widziane były po raz pierwszy.
5. Poza widzeniem jednoocznym konie posiadają umiejętność jednoczesnego skoncentrowania oczu na danym punkcie lub obiekcie w widzeniu obuocznym (binokularnym), które ponadto pozwala na postrzeganie głębi. W celu wykorzystania widzenia obuocznego na obiekcie znajdującym się bliżej ziemi koń spuszcza głowę, lekko wyginając szyję.
6. Soczewki konia są zacznie mniej elastyczne niż ludzkie, a jego mięśnie rzęskowe przystosowane do wykonywania bardzo małej ilości powolnych korekt, przez co nie są zdolne świadomie podejmować szybkich decyzji wizualnych. Z tego względu konie bardzo często najpierw oddalają się na bezpieczną odległość a dopiero później dokonują oceny sytuacji i potencjalnego zagrożenia.
7. Swobodne podnoszenie, opuszczanie lub przesunięcie głowy przez konia jest naturalnym sposobem regulacji odległości i kąta widzenia, aż do momentu, gdy obraz skupi się na odpowiedniej części siatkówki a dokładniej w obszarze smugi wzrokowej.
8. Koń posiada największą gałkę oczną ze wszystkich ssaków lądowych, a także ma odpowiednio większą siatkówkę, co wpływa na to, że każdy postrzegany przez niego obiekt z bliska jest o 50 % większy, niż ten widziany przez człowieka.
9. Obecność pręcików i czopków w oku konia pozwala mu na wykrywanie niektórych kolorów (przede wszystkim żółtego, zielonego, niebieskiego), choć nie są one tak wyraziste i żywe jak te odbierane przez człowieka. Wynika to z odbioru dwóch z trzech widzialnych długości fal w spektrum światła, co porównywalne jest do widzenia niektórych osób słabowidzących. Według naukowców percepcja kolorów u konia umożliwia mu znalezienie pożywienia ( na przykład połączenie żółtego i zielonego to kolor soczystej trawy, natomiast żółtego, zielonego i niebieskiego-koniczyny albo lucerny). Zakłada się również, ze względu na to, że większość drapieżników ma kolor brązowy a konie nie wykorzystują jaskrawych barw w celach reprodukcyjnych prawdopodobnie nie rozróżniają one koloru czerwonego (postrzegają go jako brązowawy lub szary), bowiem nie jest on niezbędny do przetrwania.
10. Gałka oczna konia posiada więcej struktur wrażliwych na światło (na przykład tapetum lucidum - błonę znajdującą się z tyłu oka, której funkcja polega na odbijaniu światła i wspomaganiu widzenia nocnego), dzięki czemu konie stosunkowo dobrze orientują się w terenie, gdy jest ciemno.
11. Oczy konia potrzebują więcej czasu niż ludzkie na dostosowanie się do nagłych zmian poziomu światła. Z tego względu niektóre konie wahają się przed wejściem do zacienionej stajni lub przyczepy po pobycie w nasłonecznionym terenie.
12. Po wyrazie oczu konia można rozpoznać jego nastrój.

Słuch

1. Słuch u koni spełnia trzy podstawowe funkcje: wykrywanie dźwięku, określenie jego lokalizacji oraz dostarczenie do mózgu informacji sensorycznych w celu rozpoznania danego dźwięku.
2. Konie słyszą dźwięki o niskiej i bardzo wysokiej częstotliwości, w zakresie od 14 Hz do 33 500 Hz z czego największa czułość mieści się w przedziale od 1000 do 16 000 herców. Dla porównania zakres dla człowieka wynosi od 20 Hz do 20 000 Hz.
3. Dzięki pracy dziesięciu (według innych źródeł szesnastu) mięśni konie potrafią kierować każde ucho niezależnie o 180 stopni oraz nakierować je na określony obszar bez konieczności odwracania głowy. Ta unikalna cecha anatomiczna umożliwia koncentrację na kierunku, z którego dochodzi dźwięk, wyizolowanie go, aby w razie konieczności podjąć ucieczkę w przeciwną stronę.
4. Uważa się, że konie mogą słyszeć dźwięki, których źródło zlokalizowane jest w odległości do 4400 metrów.
5. Szczególny kształt muszli słuchowej konia umożliwia mu słyszenie najdelikatniejszych dźwięków, dodatkowo je wzmacniając. Z tego względu komendy mogą być wydawane bardzo cicho, a mimo to koń jest w stanie na nie zareagować.
6. Stan psychiczny konia odzwierciedlają ruchy jego uszu. Za pomocą ułożenia uszu koń grozi lub okazuje strach ( wyraźne położenie uszu, skierowanie ich do tyłu), wykazuje zainteresowanie ( ruchliwość we wszystkich kierunkach), przygnębienie albo obojętność (uszy nieruchome, obwisłe).
7. Istnieje teoria, że konie odczytują położenie ucha innego konia w taki sam sposób, w jaki ludzie odczytują emocje drugiej osoby na podstawie wyrazu twarzy. Uszy konia wyrażają jego uczucia przyjaźni, irytacji, akceptacji, dominacji i uległości. Dodatkowo sposób ich ustawienia pomaga zrozumieć innym osobnikom w stadzie o czym myśli konkretny koń, ostrzec go przed potencjalnym niebezpieczeństwem.
8. W niedawno opublikowanym badaniu naukowcy ze Szkoły Psychologii, kierowanej przez Jennifer Watham z Uniwersytetu Sussex w Brighton w Wielkiej Brytanii dowodzili, że jeden koń poprzez położenie uszu i spojrzenie przekazywał innemu informacje o tym, gdzie znajduje się jedzenie.
9. Uszy konia powinny być symetryczne. Jeśli jedno ucho odchyla się na jedną stronę, może to oznaczać problemy neurologiczne, np.: paraliż.
10. Koński zmysł słuchu pomaga im również w orientacji w ciemności.

Węch

1. Konie posiadają dość dużą jamę nosową, w której znajduje się 1066 genów kodujących receptory węchowe służące do wykrywania różnych zapachów. Dla porównania człowiek posiada 350 takich genów, a szczur lub pies około 300 milionów.
2. Kiedy koń za pomocą zmysłu węchu bada nowy obiekt lub otoczenie, gwałtownie wydmuchuje powietrze z nozdrzy przed wzięciem długiego, głębokiego wdechu. Mocny wydech pozwala koniowi oczyścić jamę nosową z wszelkich zalegających zapachów, które mogłyby wpłynąć na nową próbkę powietrza.
3. Podczas wdechu duże, elastyczne nozdrza konia rozchylają się tak, aby wciągnąć jak najwięcej powietrza i zintensyfikować jego strumień w drogach nosowych. Pozwala to na większy kontakt między cząsteczkami zapachu a komórkami receptorowymi oraz zapewnia więcej czasu na przetwarzanie zebranych informacji w mózgu.
4. Zwiększona ilość powietrza przepływa do jamy nosowej przez bogate w nerwy struktury odpowiedzialne za ogrzewanie, nawilżanie i filtrowanie wdychanego powietrza. Ta funkcja sprawia, że cząsteczki zapachu łatwiej i szybciej wiążą się z receptorami węchowymi, które wysyłają impulsy do mózgu.
5. Ponadto konie posiadają narząd womeronasalny (inaczej nazywany narządem Jacobsona) umożliwiający im wyczuwanie feromonów wydzielanych przez osobniki płci przeciwnej i na ich podstawie rozpoznanie statusu seksualnego. Narząd Jacobsona przede wszystkim pomaga ogierom zidentyfikować, kiedy klacz jest ma ruję i jest otwarta na rozmnażanie, kiedy jest poza sezonem rozrodczym i prawdopodobnie odrzuci jego zaloty oraz kiedy w pobliżu znajduje się rywal. Zazwyczaj ogiery badają stan podniecenia seksualnego klaczy obwąchując okolicę nozdrzy, następnie skórę powyżej guza łokciowego, a na koniec okolicę sromu. W zależności od tego, jakie przesłanie niosą hormony płciowe, koń może skorygować swoje zachowania rozrodcze, w tym rozłożenie w czasie cyklu rujowego.
6. Czasami podczas wąchania koń podnosi wysoko głowę i unosi górną wargę, odsłaniając zęby i na chwilę przestaje oddychać - jest to tzw.: reakcja Flehmana mająca na celu pobranie jak największej ilości cząsteczek zapachowych oraz przekierowanie zapachu do narządu womeronasalnego. Zazwyczaj reakcja ta wywoływana jest u ogiera przez hormony płciowe klaczy, zapach nowonarodzonego źrebięcia u klaczy albo kontakt z niezwykle dziwnym lub intensywnym nieorganicznym zapachem, takim jak perfumy lub benzyna.
7. Receptory w lewym nozdrzu są bezpośrednio połączone z lewą "bańką węchową" znajdującą się w lewym płacie węchowym z przodu mózgowia , a receptory znajdujące się w prawym nozdrzu z prawą "bańką". Dzięki temu konie są w stanie szybko zidentyfikować kierunek, z którego pochodzi zapach.
8. Niektóre konie mogą reagować strachem na silne, nieznane zapachy, nie będąc w stanie zidentyfikować ich jako przypisane do przyjaciół lub wrogów.
9. Obwąchiwanie pozwala koniom poznać indywidualny zapach innego zwierzęcia albo danego człowieka, co przy kolejnym zetknięciu umożliwia rozpoznanie a następnie odpowiednie zareagowanie.
10. Koń jest w stanie zidentyfikować swojego opiekuna z odległości około 30 metrów.
11. Po porodzie klacz pielęgnuje językiem swoje źrebię i w ten sposób uczy się jego zapachu, dzięki któremu jest w stanie nawiązać więź emocjonalną ze swoim dzieckiem oraz odróżnić je od innych osobników w stadzie. Tożsamość zapachowa odgrywa tak istotną rolę, że osierocone źrebięta naciera się obornikiem albo potem klaczy mającej stać się matką zastępczą, aby w ten sposób umożliwić jej zaakceptowanie i wytworzenie przywiązania.
12. Wiadomości pomiędzy końmi przekazywane są za pomocą woni moczu i kału ( ogier za pomocą moczu zaznacza linię swojego terytorium, klacz poprzez pewne substancje w kale daje znak reproduktorowi, że jest gotowa do stosunku itd)
13. Zazwyczaj konie pozostawiają nietknięte pożywienie, którego nie rozpoznają przy pomocy węchu, jako zdatnego do spożycia. Potrafią wykryć zapach suplementów lub leków ukrytych w ich pożywieniu, które dla człowieka nie mają zapachu lub są dobrze zamaskowane innymi zapachami.
14. Za pomocą węchu konie są w stanie instynktownie wybierać rośliny lecznicze.

Smak

1. Podczas interpretacji zarówno smak, jak i zapach podążają podobnymi ścieżkami sensorycznymi. Kiedy koń wącha lub smakuje nowy obiekt lub osobę, specyficzne komórki receptorowe w jamie nosowej, ustnej i gardle przekazują te informacje bezpośrednio do mózgu w celu interpretacji. Komórki te (węchowe neurony czuciowe) stymulowane są przez zapachy i przekazują informacje z komórek receptorowych zapachu do mózgu. Neurony czuciowe smaku reagują na pokarm lub płyn dostający się do jamy ustnej, aktywują komórki receptorowe na języku i przekazują informacje do mózgu.
2. Wiedza na temat zmysłu smaku u koni nie jest zbyt duża, ale uważa się, że jego podstawową funkcją jest dostarczenie informacji żywieniowej oraz uchronienie konia przed toksycznym pożywieniem lub innym niebezpieczeństwem.
3. W przeciwieństwie do innych zwierząt konie nie są w stanie zwymiotować spożytego pokarmu, dlatego muszą szczególnie uważać na to, co jedzą. Konie, które zachorowały po zjedzeniu określonego pokarmu unikają go w przyszłości.
4. Konie, tak samo jak ludzie, posiadają kubki smakowe (około 25000), których zadaniem jest umożliwienie postrzegania smaku różnych rzeczy. Kubki smakowe u konia umiejscowione są na języku, na podniebieniu miękkim, na dachu jamy ustnej i na tylnej ścianie gardła.
5. Końskie kubki smakowe rozróżniają smak gorzki, kwaśny, słodki i słony. Do smaków preferowanych przez konia należy słony (ze względu na wysoki poziom zapotrzebowania na sód) i słodki, a unikają pokarmu gorzkiego i kwaśnego.
6. Końskie żołądki wykazują wyjątkową wrażliwość na bakterie, pleśń, algi i śluz, dlatego ich kubki smakowe są wyostrzone na subtelne różnice w zawartości minerałów w wodzie. Konie mogą odmówić jej picia, gdy będzie miała nieznany im smak i zapach. Natomiast chętnie piją wodę z kałuży nawet, jeśli jest błotnista, bowiem ma dla nich naturalny zapach.
7. Smak pomaga regulować procesy trawienne, takie jak ich wydzielanie enzymatyczne. Apetyt konia jest determinowany przez bodźce przedżołądkowe, smak, konsystencję i zapach. To, ile koń zje, w dużej mierze zależy od smaku pokarmu.
8. Konie używają również swojego zmysłu smaku do selekcji składników odżywczych w swojej diecie. Przykładowo koń, który ma niedobór sodu, będzie poszukiwał słonych pasz.

Dotyk

1. Największym narządem dotykowym konia jest cała powierzchnia jego skóry, która przez cały czas podlega ciągłym wpływom otoczenia, odbiera bodźce i przekazuje je układowi nerwowemu.
2. Skóra konia wypełniona jest bardzo licznymi zakończeniami nerwowymi, które mogą wyczuć najdrobniejszy dotyk. Wrażliwość ta jest tak wielka, że koń jest w stanie wyczuć, np.: muchę na pojedynczym włosku i wprawić w ruch mięśnie umożliwiające jej strącenie.
3. W przypadku koni żyjących na wolności bodźcami najbardziej oddziałującymi na skórę są: temperatura, światło, wiatr, woda, ziemia, rośliny oraz owady.
4. Istotnymi bodźcami działającymi na skórę są wahania temperatury powietrza związane z porami dnia oraz porami roku. W warunkach naturalnych te wahania są stałym elementem życia konia. W stajniach temperatura powinna być regulowana w sposób zbliżony do naturalnej.
5. Wargi konia oraz wibrysy - włosy czuciowe otaczające oczy i pysk są narządami dotyku porównywanymi z ludzkimi dłońmi. Za ich pomocą może wyczuwać najdrobniejsze przedmioty, ochraniać najwrażliwsze części ciała (np. oczy). Ponadto wibrysy posiadają bogate zaopatrzenie nerwowe, dzięki czemu pozwalają na ocenę odległości między obiektami, a także są zaangażowane w lokalizację wibracji i dźwięków. Pozbawienie konia włosów czuciowych wpływa na jego niepewność otoczenia, brak możliwości odbierania bodźców i ich rozumienia.
6. Dotyk odgrywa dla koni ważną rolę społeczną. Kontakt z innymi osobnikami w stadzie nawiązany poprzez codzienne rytuały pielęgnacji, szturchania oraz zabawy wpływa na dobry stan psychiczny, poczucie bezpieczeństwa i szczęścia zwierzęcia. Badania wykazały, że konie mają niższe tętno i częściej przejawiają pozytywne zachowania, kiedy poddają się wzajemnie zabiegom pielęgnacyjnym.